Д.Эрдэнэбаатар: Хүннүгийн хаадыг оршуулахдаа сүйх тэргийг нь эвддэг байсан

-Өнөөдөр Евроазийн хэд хэдэн улс “Хүннү нар бидний улс хийгээд бидний өвөг дээдэс” гээд хүннүгийн түүх соёлыг өөртөө наах сонирхолтой байна. Гэхдээ эдгээр улсуудаас өнөөгийн Монгол улсын нутаг дэвсгэр шиг Хүннүгийн түүх соёл, археологийн дурсгалуудыг хадгалсан  улс орон, газар нутаг бараг байхгүй. Тиймээс Хүннүгийн түүхийг өөртөө “нялзаах санаа” байвч сачий нь хүрэхгүй байгаа улсууд байна.  Монголчуудын дунд өнөөг хүртэл хэрэглэж байгаа угсаатны ёс, зан заншил, зан үйл, соёл эртний Хүннү нарын соёлоос эхтэй. Тэгэхээр тэр хүннү нарын эртний соёл, зан заншил, зан үйлийг хэн өнөөдөр хадгалж, уламжлан хэрэглэж байна. Тэр улс, үндэстэн тэр дундаа монголчууд бид хүннү нарын шууд залгамж улс үндэстэн гэдгийг маш олон баримтаар харуулах боломжууд бий.

–Өнөөдөр Монгол улсад археологийн судалгаа явуулж буй эрдэм шинжилгээний байгууллага, эрдэмтэн судлаачид судалсан археологийн олдворуудаа хамтран ажилласан гадаадын улс орнууд руугаа гаргадаггүй, бүх археологийн олдвор эх орондоо хууль ёсоор үлддэг. Харин тухайн судалсан эртний археологийн дурсгалуудын он цаг тогтоох,   зарим маш муудсан археологийн олдворуудыг сэргээн засах шаардлагатай бол тусгайлсан гэрээ хэлэлцээр хийж байгаад Засгийн газрын зөвшөөрөлөөр түр хугацаагаар улсын хилээр гаргаад буцааж авчирдаг журамтай. Мөн гадаадын зарим улс орнуудын музей, эрдэм шинжилгээний байгууллагатай тусгайлсан гэрээгээр түр хугацаатай үзэсгэлэн гаргах зорилгоор Монгол Улсын засгийн газрын зөвшөөрлөөр гаргах тохиолдол бий. Түүнээс ямар нэг олдвор гаргаад буцааж аваагүй ямар ч тохиолдлыг мэдэхгүй юм байна.

-Хүннүгийн хааны хэрэглэж байсан алтан сүйх тэрэгний чимэглэл болох алт, мөнгөн, хүрэл чимэглэлүүд бол илэрч олдсон.  Энэ археологийн олдворууд бол Архангай аймгийн Өндөр-Улаан сумын Хануй багийн нутаг балгасын тал дахь Гол мод-2 гэдэг газрын нэгдүгээр язгууртны булшнаас 2011 онд илэрсэн. Энэ талаар Улаанбаатарын их сургуулийн Археологийн тэнхмийн судлаач багш нар хоёр ном гаргасан байдаг. Энэ судалгаагаар нэгдүгээр язгууртны булшинд нийтдээ 15-16 сүйх тэрэг байсан болох нь тэндээс илэрч олдсон сүйх тэрэгний эд анги, гоёл чимэглэлийн зүйлс, сүйх тэрэгний тоног хэрэгслийн тоо хэмжээгээр тодорхой болсон. Эртний хүннү нарын хаад язгууртны булшинд тэдний хэрэглэж байсан сүйх тэрэгнүүдийг зориуд эвдэн, шатааж дагалдуулан тавьдаг ёс заншил байсан гэж үзэж болно. Оршуулгын зан үйлд тэрэг эвдэн дагалдуулдаг зан үйл саяхныг хүртэл монголчуудад байсан уламжлалт зан үйлийн нэг. Бид энэ булшнаас илэрч олдсон сүйх тэрэгний эд ангиудыг ашиглан хадны зурагт буй эртний хүннүгийн сүйх тэрэгний зургийг харж байгаад иймэрхүү сүйх тэрэг байсан болов уу? гээд сэргээн зурж хоёр дахь номондоо оруулсан.

-Одоогоос 2200 жилийн өмнөх Хүннүгийн төрт  улс бол Евроазийн их даяаршил, улс орнуудын эдийн засаг, улс төрийн харилцааны асуудлыг бүрэн шийдвэрлэж чадсан, тухай цагийнхаа “супер улс” байсан. Тийм учраас одоогийн Монгол нутгаас илэрч, олдож буй эртний хүннүгийн булш, бунханаас тухайн цагийн Хятад, Перс, Ром, Герег зэрэг улс орнуудын эдийн соёлын дурсгалууд цөөнгүй илэрч олдоод байна. Энэ нь Хүннү нар эдгээр улс орнуудтай улс төр, эдийн засгийн өргөн харилцаатай байсны баримт болж байгаа юм.

-Манай нэртэй түүхч Г.Сүхбаатар “Монголчуудын эртний өвөг” номондоо, нэрт археологич Ц.Доржсүрэн “Умард Хүннү”  номондоо Түмэн шаньюгаас эхлээд 40 гаруй хүннүгийн хааны тухай эртний Хятадын Хан улсын үеийн бичгийн эх сурвалжаас олж бичиж тэмдэглэсэн.  2011 онд ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгээс эрхлэн гаргасан “Хүннүгийн өв” бүтээлдээ мөн Түмэн шаньюгаас эхлээд умард хүннү, өмнөд хүннүгийн 47 хааны төр барьсан он дарааллыг хүснэгтлэн үзүүлсэн байгаа. Тухайн үед 1000 гаруй жил оршин тогтносон Хүннүгийн төрт улсын түүхэнд төр барьсан хаадын түүхийг бас бүрэн гаргасан гэж хэлэхэд хэцүү. Судлаачид энэ түүхийг нэхэн судалсаар л байна.

-Хүннү нарын цэргийн зэр зэвсэг түүний төрөл зүйлийн талаар хэдийгээр бүрэн төгс судалгаа хийж дуусаагүй байна. Өнөөгийн байдлаар эртний хүннү нарын булшнаас нум, сум, сумын зэв, сэлэм, жад зэрэг байлдааны зэвсэг цөөнгүй илэрч олдоод байна. Хүннү нарын нумын доод гичир богинохон, дээд гичир нь уртавтар, ясан наалт бүхий маш хүчирхэг нумтай байжээ. Сумын эвний төрөл хүрэл, төмөр байхаас гадна хэлбэр зориулалтын хувьд хүртэл олон янз байна. Хуяг нэвтлэх маш хүчтэй хүрэл зэв байна. Том хэмжээтэй, гурван дэлбээтэй, төмөр зэв  Эгийн голын сав нутгаас нилээд их олдсон. Хүннүгийн “дуут сум” бол маш алдартай, цэргийн зохион байгуулалт, удирдлагын дохио болж байсан баримт маш их бий.

-Хүннү нар өглөөн наранд, үдэш саранд мөргөдөг байсан энэхүү зан үйлийг өнөөг хүртэл монголчууд уламжлан хэрэглэсээр байна. Цагаан сарын шинийн нэгний өглөө монголчуудын “наранд мөргөх” ёслол Хүннүгийн төрт улсаас эхэлсэн нь маш тодорхой байна.  Мал аж ахуйтай холбоотой болон зүлдний тайлга, тахилга гэх мэт маш олон баримт эх сурвалжийн тухай ярьж болно. Хүннү нарын цэргээ засахдаа морьдын зүсээр ялган жагсааж байсан энэ баримт хожим Чингис хааны цэргийн зохион байгуулалтад мөн хэрэглэж байсан. Аравт, зуут, мянгатын систем чухам Хүннүгийн  төрт улсын үеэс эхлэн уламжилсан зохион байгуулалтын хэлбэр.

-Монголын түүхийн бүхий л  үе маш гашуун сургамжтай, Хүннүгийн төр улс яагаад задарсан, Монголын эзэнт гүрэн бас яагаад задарсан, Монгол яагаад ар, өвөр, буриад гээд гурав хуваагдаад хөрш хоёр улсад хуваагдаад орчихов. Энэ бүх түүхэн үйл явдал төрийн эв нэгдэл алдарч, хаад язгууртнууд хоорондоо эвээ олохгүй тэмцэлдсэнээс үүдэн хүчирхэг байдлаа алдсан. Өнөөгийн Монголын улс төр, өнгөрсөн  түүхээс ямар ч сургамж авахгүй байна. Улс төрийн намуудын зөрчил тэмцэл, сонгууль болгонд илэрч, тэр нь улс  орныг туйлдуулж байна. Тэмцэл улс төрийн  намуудын хооронд биш, улс төрийн намын дотор үүсч, тэмцэл нь Монголын төрийг яаж гацааж, сулруулж байгааг бид бүгдээрээ мэдэрч, үзэж байна.

-Хүннүгийн Төрт улсын түүх, соёлын судалгаа хэзээ ч дуусахгүй. Бид одоо эртний хүннү нарын бичиг үсгийн судалгааны ажлыг “Сэргэлэн интернэшнл” төрийн бус байгууллагатай хамтран хийгээд эхлэж байна. Энэ судалгааны үр дүн одоогоор хараахан гараагүй байгаа боловч, бид Хүннүгийн төрт улсын бичиг соёлыг сэргээн босгох бүрэн боломжтой гэж үзэж байгаа.