Б.Түвшинтөгс: Монгол хэл бол бусдын адил аваа, өгөөтэй нээлттэй тогтолцоо юм

-Хэл бол амьд юм. Яг л амьтан шиг. Нэгэн цагт бий болоод хөгжлийн тодорхой зам туулаад тохироо бүрдэхэд мөхдөг. Биднийг бусад үндэстнээс ялгаж буй цөөн зүйлийн нэг нь хэл. Дэлхий ертөнц нээлттэй болсноор шашин шүтлэг гэх зэргийн нөлөөгөөр монголчуудын заримынх нь соёл өөр болсон. Гэхдээ өмсөх хувцас, идэж, ууж буй хоол хүнс, эдэлж хэрэглэж байгаа бүхнээс үл хамааран биднийг монгол хүн болохыг илтгэх зүйл бол монгол хэл. Тэгэхээр монголчуудын тусгаар орших, өөрсдийгөө авч үлдэх дархлааны нэг нь монгол хэл маань яах аргагүй мөн. Тиймээс эх хэлдээ бид хүндэтгэлтэй, болгоомжтой хандах ёстой. Сүүлийн үед монгол хэлэндээ харь үг, хэллэгийг хайр “найргүй” оруулж байна, залуучуудын хэл, яриа болхи болж байна, засаж залруулах талд санаа тавихгүй байна гэх зэрэг шүүмжлэл сонсогдох болсон. Тийм байж болох юм. Хэрвээ тийм бол энэ нь юутай холбоотой вэ. Монгол хэлний сургалт, орчин цагийн өөр соёл болон бусад хүчин зүйлийн нөлөө бүхий нөхцөл байдалтай холбоотой. Үүнийг хараад, мэдрээд, монгол хэлний бүрэн бүтэн байдал эвдэгдэх нь гэж эмзэглэх нь нэгдүгээрт сайн, хоёрдугаарт болгоомжтой дуугарах сэдэв. 

Ялангуяа мэргэжлийн хүмүүс энэ талд маш хянуур байх хэрэгтэй. Юу юуны туханд хүрэлгүй “Харь хэл нэвтэрлээ”, “Гудамжинд буй хүмүүсийн хэл, яриа хэрэг алга” гэх зэргээр ярьж, сандралдах нь оновчтой биш. Монгол хэлийг судалдаг нь манай тэнхим, МУБИС-ийн Монгол хэл, утга зохиолын тэнхим, Шинжлэх ухааны академийн Хэл, зохиолын хүрээлэн гэсэн мэргэжлийн гурван байгууллага байдаг. Эдгээр байгууллага болон ЮНЕСКО-гийн үзэж байгаагаар монгол хэл ямар нэгэн аюулд өртөөгүй. ЮНЕСКО-гоос тухайн үндэстний хэл мөхөж байна уу, үгүй юү гэдгийг 40 зүйлийн үзүүлэлттэй шалгуураар шалгадаг. Улс оронд тухайн хэлээр яригсад ерөнхий боловсролыг ямар хэлээр эзэмшиж байна, олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд нь ямар хэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг гэх зэрэг үзүүлэлт байдаг юм. Шалгуур тавиад үзэхэд монгол хэл мөхөж буй хэл гэсэн ангилалд багтдаггүй.

-Хэдэн гадаад үг орж ирснээр мөхчихдөг нь ч хэл биш. Монгол Улс 1920-1990-ээд онд Орос оронтой олон талын харилцаатай байсны нөлөөгөөр орос хэлнээс олон үг орж ирсэн. Тухайн үед ч гэсэн мэргэжилтнүүд эмзэглэж, санаа зовж, ярьж байсан. Гэтэл цаг нь болохоор тухайн хэлнээс хэрэгцээгүй үгүүд аяндаа шахагдан гарч байдаг лугаа адил монгол хэлэнд өргөн ашиглаж байсан яавлаг, аптек гэх зэрэг оросоос гаралтай үгүүд сугарч үлдсэн. Хэл амьд организмын нэгэн адил хамгаалалтын системтэй гэдэг нь эндээс харагдана. Нөгөөтээгүүр хэл гэдэг нь нээлттэй тогтолцоо учраас тодорхой хэмжээгээр харь үг орж ирж байх ёстой. Гаднаас үг орж ирж байдаг, бас өөрөө бусдынхад оруулж байдаг. Тийм болохоор гаднаас үг орж ирсээр байх болно. Цаг үеийн байдал, тухайн нийгмийн шилжилт, аливаа харилцаанаас хамаараад их, эсвэл бага байх тухай асуудал бий. Тэгэхээр монгол хэл маань бусад хэлний адил аваа, өгөөтэй нээлттэй тогтолцоо юм. Гэхдээ монголоороо нэрлэж, хэвшүүлж болох юман дээр мэдэхгүйгээс болдог юм уу, мэдэн будилдаг юм уу өөр хэлээр нэрлэж, яриад байх нь оновчтой биш. Жорлонг Монголд заавал туалет, тойлет гээд байх албатай ч юм уу гэж хардаг.

-Дээхнэ үеийн зохиолчдын хэл, яриа уран яруу байж, одоогийн зохиолч, найрагчдын хэл болхи болж, найруулга муу гэж ярьдаг, шүүмжилдэг. Гэхдээ хэл нь түрүүн хэлсэнчлэн амьд учраас байнга хөгжиж байдаг. “Монголын нууц товчоо” зохиолыг 1240 онд, одоогоос 780 жилийн өмнө бичсэн. Нийтдээ 8200 орчим үгтэй. Өнөөдөр түүнийг тэр үеийнхээр нь уншъя гэвэл ойлгоход нэн төвөгтэй. Шалтгаан нь монгол хэл 780 жилийн хугацаанд өөрчлөгдсөнийх. Авиа зүй, үгийн бүтэц, үгийн сан, өгүүлбэрийн найруулгын хувьд ч гэсэн өөрчлөгдөж, хөгжин өнөөдрийн байдалтай болсон. Залуучуудын хэл яриа муудлаа гэсэн шүүмжлэл ихэвчлэн ахмад үеийнхнээс гардаг л даа. “Нууц товчоо”-ны үеийн хэлний шаардлагыг өнөөдрийн хүмүүст тавьж болохгүй нь мэдээж. Монгол хэл зүй тогтлоороо хөгжөөд өнөөдөртэй золгосон. Гэхдээ эх хэлээрээ илт үг, үсгийн алдаатай бичихийг судлаачийн хувьд ч, иргэний хувьд ч зөвшөөрөхгүй. Үг, үсгийн алдаа гэдэг бол тухайн хувь хүнтэй холбоотой.

Гадаадад төрж өсөн, хүмүүжсэн нь монгол хэлээр ярьж ч, бичиж ч чадахгүй болжээ. Ид хийж бүтээх, алба хаших насан дээрээ буй хүмүүс эх хэлээрээ ярьж, бичиж чадахгүйгээс хохирч байна. Зарим нь аргагүйн эрхэнд сураагүй байхад бусад нь үл тоож, хайхрамжгүй хандаж ирсэн. Бас 1990-ээд оноос “Монгол хэлний хичээл яах вэ, болно. Монгол хүн монголоороо ярьж, бичиж чадна. Харин сайн хуульч, эдийн засагч болъё гэвэл бусад хичээлд анхаарах ёстой” гэдэг байдлаар эх хэлний сургалтад хайнга, хоёрдогч байдлаар хандаж ирсний гор өнөө гарч, эх хэлээрээ алдаатай ярьж, бичдэг хүн олон болсон. Сургалтын бодлогын алдаанууд бас бий. Нэгэн үе хүүхдүүдийг монгол бичгээр сургаж байгаад, буцаагаад болихдоо шинэ үсэг, бичгээ сайтар заагаагүйтэй, бас сургууль завсардсан хүүхдүүдийг тэр чигт нь орхисонтой холбоотой сөрөг үр дагавар ч гарсан. Энэ мэт нь нийлэхээр нийгэмд алдаатай, муу нь их болчихсон юм шиг ажиглагддаг байх.

-Олон нийт тэдгээр байгууллагын мэдээ, мэдээллээс монгол хэлнийхээ байдалтай танилцдаг. Сэтгүүлчид, мэдээллийн ажитнууд монголоороо яаж бичиж, ярьж байгааг анзаардаг. Тэр хэрээр боловсорч байх ёстой. Гэтэл хэрэглэгчдээ боловсруулах нь бүү хэл, уур уцаарыг нь хүргэх түвшинд мэдээ, мэдээллээ хүргээд байвал юу болох вэ. Хэвлэл мэдээллийн байгууллага олон болохын хэрээр мэргэжлийн чиглэлд тавих шалгуур багасаж, босго намссан. Өмнө нь цөөхөн телевиз, сонинтой байхад тэдгээрт аль шилдэг сэтгүүлч, редактор, нэвтрүүлэгч, хөтлөгч ажилладаг байлаа. Гэтэл өнөөдөр нэг байгууллагад чадвараар гологдсон нэгэн нөгөөд очоод орчихож байна. Тэр хэрээр тухайн байгууллага дамжин явагчийн ч, хэрэглэгчдийн ч унших, ярих, бичих чадвар муудсан. Нөгөөтээгүүр буруу ярьдаг нэгний нөлөөгөөр бүгд муу юм шиг харагддаг ч байх.

Мөн өнөө цагт унших материал олон болсон ч, чухам юу унших вэ гэдэг нь асуудал болсон. Үг, үсгийн алдаатай ном, сонин, сэтгүүл олон болж байна. Бичиж байгаа хүмүүс алдаа гаргахаас айхаа больжээ. Бэлтгэснийг нь уншиж буй хүмүүс ингэж бичдэг юм байх даа гэж бодох талтай. Тийм болохоор олон нийтийн хэл, соёлын төлөвшилд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн нөлөө маш их нь харагдаж байгаа биз.

-Хүмүүс их дуураймтгай. Олны танил хүмүүсийн амнаас унасан, хэлний хэм хэмжээг зөрчсөн үг, хэллэг содон сонсогддог. Тэдний хазгай хэлэхийг эхэндээ шоолж байсан бол яваандаа өнөөх нь хэвшил, дасал болчихсон байдаг. Ялангуяа аливаад соргог хүүхэд, залуучуудын чихэнд хүрчихвэл улам хурдтай түгдэг. Ийм гэнэт орж ирсэн үг, хэллэгүүд хэлний өөрийн мөн чанарын нөлөөгөөр тодорхой цаг хугацааны дараа алга болдог л доо.

-Хүн бүрийг “Чи буруу ярьж байна, боль” гэж толгой дараалан шаардах нь оновчтой бус. Харин бусдад үлгэр дуурайл үзүүлэхүйц хүмүүс тодруулбал багш, сурган хүмүүжүүлэгчид, эцэг, эхчүүд, олны танил хүмүүс хэл, яриандаа анхаарах ёстой. Энэ хүмүүс хүүхэд, багачуудынхаа хэл, яриаг засаж, зөв чигт нь залруулж байх ёстой юм. Монгол хэлний хуульд заасан нэг үүрэг бол энэ. Бас хүмүүсийг ингэж ярь, тэгж бүү ярь гэж журамлах хэцүү. Хэл өөрөө өөрийгөө зохицуулдаг гээд юу ч мэдээгүй, сонсоогүй юм шиг орхиж бас боломгүй. Түрүүн хэлсэнчлэн багш, сурган хүмүүжүүлэгчид шавь нарынхаа, эцэг, эхчүүд хүүхдүүдийнхээ хэл, ярианд анхаарах ёстой. Мэргэжлийн хүмүүс шүүмжилж, тайлбарлаж, танин мэдүүлж, соён гэгээрүүлэх ёстой юм. Манай тэнхимийн багш, судлаачид хэдэн жилийн өмнө сонины газартай хамтарч зарим үгийг зөвөөр хэрэглүүлэх талд зөвлөдөг булан хөтөлдөг байлаа. Билэг, бэлэг, бэлгэ гэх зэрэг үгийг яаж бичих вэ, хэрхэн ойлгох вэ гэдгийг ойлгуулах жишээтэй. Нэг талаас энэ. Нөгөө талаас хэл бол өөрөө янз бүрийн гаж зүйлүүдийг хүний оролцоогүйгээр засаж залруулдаг. 1980-аад онд залуучууд одоо, бол гэдэг үгийг ойрхон давтаж ярьдаг байсан. Эдүгээ тэр үеийнх шиг учиргүй давтахаа больсон. Аягүй гэж бүү ярь, аймаар гоё гэх нь буруу гэж шүүмжилж байсны үр дүнд өнөөдөр харьцангуй багассан.

-Маяг биш. Хожуу, бүр сүүлийн тав, зураан жилд бий болсон хэл зүйн үзэгдэл. Гаа, гээ нөхцөл бол өгүүлбэрийн үргэлжлэн төгсөөгүй цагийг заадаг. Буриад аялгад бий. Буриадуудын ярианаас уншаа, яваа гэх зэрэг үг сонсож болно. Хэл зүйн энэ хэлбэр орчин цагийн монгол хэлэнд үзэгдэл болон гарч ирж байна гэж ойлгож байна.

-Хэл зүйд гарч ирж буй шинэ үзэгдэл учраас содон сонсогдож, анзаарагдаж байгаа юм. Яваандаа хэвшиж ч магадгүй.

-Зөв, буруу гэж ялгах аргагүй. Угаасаа ингэж, өгүүлбэр бүрийг байгаа гэж төгсгөж ярьж сураагүй хүн бол ярихгүй. Хэвшил болсон үгээр жишээ авъя. Би гэдэг бол нэгдүгээр биеийн төлөөний үг, ганц тоо. Бид гэвэл олон тоо болно. Гэтэл бид нар гэж давхар олон тоон дээр ярьдаг нь монгол хэлний зүйд бол буруу. Гэтэл буруу байсан үзэгдэл хэвшил болж байх шиг байна, лав ярианд. Бичихдээ бол бид гэж хянаж, засдаг шүү дээ. Болохгүй гэж байгаа ч, хэрвээ анзаарсан бол би сая “Бид нар” гээд хэлчихлээ. Яриандаа өөрийн мэдэлгүй хэрэглээд байгаа биз. Энэ нь хэл зүйн үзэгдэл болсных. Үүнтэй адил байгаа гэдэг үг бас хэл зүйн үзэгдэл болох шинжтэй. Хэлний зүй тогтлын дагуу гарч ирж буй энэ үзэгдлийн тухайд судлаачид буруу гэж шүүмжлээд байвал хэл зүйн буруу хэлбэр нэг бол буцаад зөв рүүгээ ордог, үгүй бол тухайн хэлний зүй тогтол болж хэлбэрждэг. Үүнд хугацаа орно. Би гэдэг ганц тооны эсрэг олон тоо нь эртний монгол хэлэнд ба гэдэг хэлбэртэй байсан. Ба гэдэг хэлбэр нь хэрэглээнээс гарч, бид гэдэг болох тухайн үед бас л буруу ч юм шиг санагдаж байсан байх. Өнөөдөр бид гэдэг нь бид нар болж байна. 

Гэхдээ арай ч хэл зүйн үзэгдэл болоод хэвшчихгүй буцаад засрах болов уу. Мөн өгүүлбэрийн байна гэдэг төгсгөл хэрэглээнд орж ирж байхад сонин, содон байсан. Одоо биш, ирээдүй цагийг заадаг нөхцөл өнөө одоо цагийг заадаг болчихсон. Тэгэхээр энд ярьж буй “байгаа” хэмээх өнгөрөн төгсөөгүй цагийн нөхцөл ч гэсэн бас одоо цагийг заах үүргээр хэлбэржээд явж байгаа болов уу гэж хардаг. Буруу зүйл зүй тогтол болохоороо зөв болох нь бий. Тэгэхээр өнөөдөр бид буруу гэдгийг анзаарч байгаа боловч хэсэг хугацааны дараа зүй тогтол болсон цагт магадгүй хүлээн зөвшөөрөх ч юм бил үү. Буриад аялгад байж болж байгаа юм чинь, яагаад орчин цагийн монгол хэлний халх аялгад тийм төгсгөл байж болохгүй гэж ч авч үзэж болохоор.

Хэлэнд алдаа гэж бий. Үнэхээр буруу яривал, бичвэл тэр нь алдаа. Харин алдаа юм шиг харагддаг хэлбэржилт бас байж болно. Хэлэнд өөрт нь хөгжил явагдаж байна. Хэн ч бусдыг байгаа гэж ярь гэж шаардаагүй, хэлээгүй байтал нийтэд ингэж гарч ирж байгаа үзэгдэл бол хэлний өөрийнх нь мөн чанар. Намайг гэхийн оронд надын гэж ярих бол буруу. Хоёр талтай үзэгдэл л дээ. Мэргэжлийн хүмүүс алдаа байвал хэлж байх ёстой. Хэлэнд ийм үзэгдэл явж байна гэдгийг хэл шинжээчид харж байдаг. Тэд буруу ярьж буй хүмүүсийн өмнө гараад ингэж ярих ёстой гэхчилэн зааж, зааварлахаас илүүтэй хэлэнд яагаад ийм үзэгдэл явж байна вэ, ямар зүй тогтол байна вэ гэдгийг судалж, сургалтад ашиглах үүрэгтэй. Эдийн засагт ч адилхан. Үнэ тогтоох боломж байхгүй, зах зээл өөрөө шийднэ гэдэгтэй адил.